ارز ذخیره (Reserve Currency) چیست و چرا کشورها به آن نیاز دارند؟

ارز ذخیره، ارز خارجی است که بانک مرکزی یا خزانه‌داری یک کشور به عنوان بخشی از ذخایر ارزی رسمی خود نگهداری می‌کند. دلار آمریکا، تقریباً یک قرن است که مهم‌ترین ارز ذخیره جهان به شمار می‌رود. پیش از آن، پوند انگلیس این جایگاه را داشت. ارزهای ذخیره نقش مهمی در تجارت جهانی ایفا می‌کنند. آن‌ها به کشورها و شرکت‌ها اجازه می‌دهند تا معاملات بین‌المللی را آسان‌تر انجام دهند، زیرا استفاده از یک ارز مشترک، بسیار ساده‌تر از تبادل چندین ارز مختلف است.

اهمیت ارزهای ذخیره در سال‌های اخیر به شدت افزایش یافته است. به عنوان مثال، بین سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۰ شمسی، میزان ارزهای ذخیره در جهان بیش از ۷ برابر شد. این افزایش نشان می‌دهد که کشورها به اهمیت داشتن ذخایر ارزی قوی پی برده‌اند.

ارز ذخیره (Reserve Currency) چیست؟

رزرو کارنسی یا ارز ذخیره، پول خارجی معتبری است که کشورها در بانک‌های مرکزی خود نگهداری می‌کنند. این ارزها مانند یک پشتوانه مالی قوی عمل می‌کنند و به کشورها کمک می‌کنند تا در مواقع ضروری، مانند بحران‌های اقتصادی یا نیاز به خرید کالاهای مهم از خارج، از آن‌ها استفاده کنند. کشورها به دلایل متعددی ذخایر ارزی نگه می‌دارند، از جمله:

1. مقابله با شوک‌های اقتصادی
2. پرداخت هزینه واردات
3. پرداخت بدهی‌های خارجی
4. تنظیم ارزش پول ملی خود

بسیاری از کشورها نمی‌توانند با پول ملی خود وام بگیرند یا کالاهای خارجی را خریداری کنند – زیرا بخش زیادی از تجارت بین‌المللی هنوز با دلار آمریکا انجام می‌شود. به همین دلیل، این کشورها نیاز دارند ذخایر ارزی داشته باشند تا در زمان بحران، جریان واردات را حفظ کنند و به وام‌دهندگان اطمینان دهند که می‌توانند بدهی‌های ارزی خود را پرداخت کنند.

در این مقاله از مجموعه ایران بروکر، به بررسی ۱۰ بانک برتر جهان می‌پردازیم که بیشترین درآمد و فعالیت مالی را در سرتاسر جهان ارائه داده‌اند.

همچنین، اکثر کشورها ترجیح می‌دهند ذخایر خود را در ارزی نگهداری کنند که دارای بازارهای مالی بزرگ و باز باشد. این امر به آن‌ها اطمینان می‌دهد که در صورت نیاز، می‌توانند به سرعت به ذخایر خود دسترسی پیدا کنند. 

برترین ارز ذخیره کدام است؟

صندوق بین‌المللی پول (آی‌ام‌اف / IMF)، نهاد مسئول نظارت بر سیستم پولی بین‌المللی، هشت ارز ذخیره اصلی را به رسمیت می‌شناسد:

1. دلار استرالیا (Australian dollar)
2. پوند استرلینگ بریتانیا (British pound sterling)
3. دلار کانادا (Canadian dollar)
4. رنمینبی چین (Chinese renminbi)
5. یورو (Euro)
6. ین ژاپن (Japanese yen)
7. فرانک سوئیس (Swiss franc)
8. دلار آمریکا (U.S. dollar)

دلار آمریکا رایج‌ترین ارز ذخیره است و ۵۹ درصد از ذخایر ارزی جهان را تشکیل می‌دهد. طبق آمار تیر ژوئیه ۲۰۲۳، چین با بیش از ۳ تریلیون دلار، بیشترین ذخایر ارزی گزارش‌شده را در میان کشورهای جهان دارد. ژاپن در رتبه دوم، حدود ۱٫۱ تریلیون دلار ذخیره ارزی دارد.

هند، روسیه، عربستان سعودی، سوئیس و تایوان نیز دارای ذخایر ارزی قابل توجهی هستند. ایالات متحده در حال حاضر حدود ۲۴۴ میلیارد دلار دارایی در مجموعه ذخایر خود دارد که شامل ۳۶ میلیارد دلار ارز خارجی است.

صادرکنندگان ارزه ذخیره چه کسانی هستند؟

ارز ذخیره معمولا توسط کشورهای توسعه‌یافته و باثبات صادر می‌شود. اقتصادهای پیشرفته در سال ۱۳۷۴ (۱۹۹۵)، حدود ۶۷ درصد از کل ذخایر ارز خارجی را در اختیار داشتند که ۸۲ درصد از آن‌ها ذخایر تخصیص یافته بودند. ذخایر تخصیص یافته به بخشی از ذخایر ارزی کشورها اشاره دارد که به طور شفاف و مشخص، نوع ارز آن‌ها اعلام شده است.

خطرات CBDCها؛ ارز دیجیتال بانک مرکزی چه معایبی دارد؟

این تصویر تا سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱)، کاملاً معکوس شده بود: کشورهای نوظهور و در حال توسعه ۶۷ درصد از کل ذخایر را در اختیار داشتند که کمتر از ۳۹ درصد آن تخصیص یافته بود. این در حالی است که کشورهای نوظهور اکنون حدود ۶٫۸ تریلیون دلار ارز ذخیره در اختیار دارند.

چگونه ارزها به ارز ذخیره تبدیل می‌شوند؟

کشورها برای تبدیل ارزشان به ارز ذخیره درخواستی ارائه نمی‌دهند و هیچ سازمان بین‌المللی نیز این وضعیت را اعطا نمی‌کند. در عوض، این وضعیت به طور طبیعی برای کشورهایی به وجود می‌آید که دارای اقتصادی قوی، توسعه‌یافته و با جریان آزاد سرمایه هستند. همچنین، داشتن سیستم بانکی پیشرفته و قدرت صادراتی بالا نیز در این زمینه مؤثر است. 

در واقع، وضعیت ارز ذخیره جهانی، یک امتیاز انحصاری است که عمدتاً در اختیار کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته قرار دارد. این امر باعث نارضایتی بسیاری از کشورهای در حال توسعه شده است. 

مزایا و معایب ارز ذخیره

ارزهای ذخیره فرصت‌ها و چالش‌های متعددی را برای کشورهای صادرکننده ایجاد می‌کنند، از کاهش هزینه‌های معاملات گرفته تا خطر ایجاد حباب‌های اقتصادی.

مزایای وضعیت ارز ذخیره

• کاهش هزینه‌های معاملات: کشور صادرکننده ارز ذخیره از کاهش هزینه‌های تراکنش بهره‌مند می‌شود، زیرا هر دو طرف معامله از یک ارز استفاده می‌کنند که ارز خود آن کشور است.
• کاهش ریسک نرخ ارز: این کشورها کمتر در معرض نوسانات نرخ ارز قرار می‌گیرند، به‌ویژه در مورد کالاهایی که اغلب به دلار قیمت‌گذاری و معامله می‌شوند.
• هزینه‌های استقراض پایین‌تر: تقاضای بالا برای ارز ذخیره باعث کاهش بازده اوراق قرضه و در نتیجه کاهش هزینه‌های استقراض می‌شود.
• انعطاف‌پذیری مالی: کشورهای صادرکننده می‌توانند با ارز داخلی خود وام بگیرند و نگرانی کمتری برای حفظ ارزش پول خود برای جلوگیری از نکول دارند.

معایب وضعیت ارز ذخیره

• خطر ایجاد حباب‌های دارایی: هزینه‌های استقراض پایین ممکن است منجر به ولخرجی در بخش‌های عمومی و خصوصی شود و حباب‌های دارایی ایجاد کند.
• افزایش بدهی دولت: سهولت استقراض می‌تواند به افزایش بدهی‌های دولتی منجر شود.
• وابستگی متقابل اقتصادی:  رشد اقتصادی چین و سرمایه‌گذاری مازاد آن در دلار آمریکا، به ایالات متحده امکان داده تا با خیال راحت‌تری هزینه کند، زیرا همواره خریداری برای اوراق قرضه‌اش وجود دارد.
• ریسک برای موسسات مالی ضعیف: عدم کنترل خروج ارز می‌تواند مؤسسات مالی ضعیف را در معرض خطر قرار دهد.
• جذابیت برای فعالیت‌های غیرقانونی: ارزهای ذخیره، به‌ویژه دلار، اغلب در فعالیت‌های مجرمانه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

چگونه دلار آمریکا به ارز ذخیره جهانی تبدیل شد؟

ظهور ایالات متحده به عنوان قدرت اقتصادی برتر پس از جنگ جهانی دوم، تاثیرات عمیقی بر اقتصاد جهانی گذاشت. در آن زمان، تولید ناخالص داخلی (GDP) آمریکا – که معیاری برای سنجش کل تولیدات یک کشور است – نیمی از تولید اقتصادی جهان را تشکیل می‌داد.

به همین دلیل، منطقی بود که دلار آمریکا به ارز ذخیره جهانی تبدیل شود. در سال ۱۳۲۳ شمسی (۱۹۴۴ میلادی)، پس از توافق‌نامه برتون وودز (Bretton Woods Agreement)، نمایندگان ۴۴ کشور رسما پذیرفتند که دلار آمریکا را به عنوان ارز ذخیره رسمی بپذیرند. از آن پس، دیگر کشورها نرخ ارز خود را به دلار – که در آن زمان قابل تبدیل به طلا بود – پیوند دادند. ثبات نسبی دلار که پشتوانه طلا داشت، به دیگر کشورها اجازه داد تا ارزهای خود را تثبیت کنند.

اقتصاد سیاسی یکی از شاخه‌های علوم اجتماعی است که با استفاده از مجموعه متنوعی از ابزارها و روش‌ها به مطالعه ارتباط بین افراد و جوامع، و بازارها و دولت‌ها می‌پردازد.

در ابتدا، جهان از دلار قوی و باثبات بهره می‌برد و ایالات متحده نیز از نرخ تبادل مطلوب ارز خود سود خوبی داشت. دولت‌های خارجی کاملا متوجه نبودند که اگرچه ذخایر طلا پشتوانه ذخایر ارزی آنهاست، ایالات متحده می‌تواند همچنان دلارهایی چاپ کند که پشتوانه آن‌ها بدهی‌های نگهداری‌شده به صورت اوراق خزانه‌داری آمریکا (U.S. Treasuries) است. 

با چاپ پول بیشتر توسط آمریکا برای تامین مخارج، پشتوانه طلای دلار کاهش یافت. افزایش عرضه پولی دلار از پشتوانه ذخایر طلا فراتر رفت و این امر ارزش ذخایر ارزی کشورهای خارجی را کاهش داد.

جدایی طلا از دلار چه زمانی اتفاق افتاد؟

همانطور که ایالات متحده برای تأمین مالی جنگ فزاینده در ویتنام و برنامه‌های “جامعه بزرگ” (Great Society)، بازارها را از دلارهای کاغذی پر می‌کرد، جهان محتاط شد و شروع به تبدیل ذخایر دلار به طلا کرد. 

از طلا تا بیت کوین | تحول سرمایه های بازنشستگی و ظهور صندوق های بازنشستگی بیت کوینی

هجوم برای تبدیل دلار به طلا به حدی گسترده بود که رئیس جمهور نیکسون (Nixon) مجبور شد دخالت کند و دلار را از استاندارد طلا جدا کرد. این اقدام منجر به ایجاد نرخ‌های ارز شناور شد که امروزه مورد استفاده قرار می‌گیرند. اندکی پس از آن، ارزش طلا سه برابر شد و دلار کاهش ارزش چند دهه‌ای خود را آغاز کرد.

آیا دلارزدایی در حال وقوع است؟

بله، نشانه‌هایی از دلارزدایی در اقتصاد جهانی دیده می‌شود، اما این روند بسیار تدریجی و پیچیده است. اختلالات اقتصادی ناشی از همه‌گیری کرونا و جنگ اوکراین، نگرانی‌ها درباره افول دلار به عنوان ارز ذخیره اصلی را مجدداً مطرح کرده است. با این حال، پیش‌بینی‌های قبلی درباره سقوط دلار، از جمله پس از بحران مالی ۲۰۰۸، محقق نشد.

یوروتتر یکی از جدیدترین پروژه‌های شرکت تتر است که مبدا ارزهای پایداری مانند USDT به حساب می‌آید.

برخی کشورها، به ویژه گروه بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی)، در حال بررسی گزینه‌های جایگزین برای دلار هستند. در نشست آوریل ۲۰۲۳ بریکس، رئیس جمهور برزیل پیشنهاد تجارت بر اساس ارزهای ملی را مطرح کرد.

ارزهای ذخیره جایگزین دلار کدامند؟

گزینه‌های جایگزین احتمالی برای دلار عبارتند از:

1. ارز مشترک بریکس: این ایده سال‌هاست که مطرح شده، اما چالش‌های ساختاری در کشورهای عضو، از جمله نبود بانک‌های مرکزی قوی و سیاست‌های پولی منسجم، آن را غیرعملی می‌سازد.
2. یورو: یورو، دومین ارز ذخیره پرکاربرد جهان، حدود ۲۰ درصد از ذخایر ارزی جهانی را به خود اختصاص داده است. بااین‌حال، عدم وجود یک خزانه‌داری مرکزی مشترک در سطح اتحادیه اروپا و فقدان بازار اوراق قرضه یکپارچه، از عوامل اصلی محدودکننده جذابیت یورو به عنوان ارز ذخیره جهانی هستند. 
3. رنمینبی (یوان) چین: چین از اواخر دهه ۲۰۰۰ تلاش کرده نقش جهانی یوان را افزایش دهد و درحال‌حاضر ۳ درصد ذخایر جهانی را تشکیل می‌دهد. هرچند، کنترل‌های سختگیرانه چین بر جریان پول، رشد یوان را محدود کرده است.
4. حق برداشت ویژه (SDR): این واحد حسابداری صندوق بین‌المللی پول بر اساس سبدی از پنج ارز (یورو، پوند، رنمینبی، دلار و ین) ارزش‌گذاری می‌شود. برخی آن را به عنوان ارز ذخیره جهانی پیشنهاد می‌کنند، اما برای پذیرش گسترده، نیاز به تغییرات اساسی در عملکرد و ساختار آن وجود دارد.

سخن پایانی

در اقتصاد جهانی امروز، که کشورها با سرعتی سرسام‌آور به مبادله کالاها و مواد خام می‌پردازند، ترس از فلج شدن بازارها به دلیل محدودیت‌های پولی در سال‌های آینده احتمالاً کاهش نخواهد یافت. بحران مالی اخیر، فشار بر دلار آمریکا را افزایش داده است، به‌ویژه با توجه به چشم‌انداز بدهی‌های عمومی و بازی‌های سیاسی خطرناک.

کشورهایی که ارزشان جزو ارزهای ذخیره نیست، نگرانند که سرنوشتشان به تصمیمات اقتصاد کلان و سیاسی‌ای گره خورده که خارج از کنترل آنهاست. تلاش برای ایجاد بازار جهانی که کمتر تحت سلطه دلار باشد، موضوع جدیدی نیست. همان‌طور که سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند به جای تکیه بر یک سهم، سبدی از سرمایه‌گذاری‌ها را در اختیار داشته باشند، بانک‌های مرکزی نیز در مدیریت ذخایر خود به دنبال تنوع هستند.

این روند نشان می‌دهد که آینده نظام مالی جهانی احتمالاً به سمت تنوع بیشتر در ارز ذخیره پیش خواهد رفت. بااین‌حال، این تغییر به احتمال زیاد تدریجی خواهد بود و دلار آمریکا همچنان نقش مهمی در اقتصاد جهانی ایفا خواهد کرد.

سوالات متداول